تأثیر انقلاب مشروطیت در دیوان‌سالاری دورة قاجار

آرمان مشروطیت در مقام نظر تا حدودی زمینه و امکان مشارکت مردم را در ادارة امور دولتی فراهم آورد و دیدگاه معطوف به قانون اساسی و تدوین متمم آن، تحول در نهاد دیوان‌سالاری را نیز در نظر داشت. اما در عمل، با وجود آنکه در ساختار دیوان‌سالاری تغییرهای کمّی و گسترده­ای حاصل شد، همچنان سیطرۀ اندیشة استبداد خودکامة پادشاهی در ایران و سنت­های نیرومند و ریشه­دار آن در نظام دیوان­سالاری باقی ماند و با هر نوع تحول و اصلاحات بنیادین مقابله ­کرد. بدین سان سنت دیرینة اقتدارگرایانة اطاعت محض، قانون­گریزی و چاپلوسی و ترکیب هیئت وزیران و انتصاب‌های مقام‌های دیوانی بر مدار خویشاوندگرایی، منصب­فروشی و مانند اینها در جامة آراسته و جدید مشروطه و این بار در قالب قانون بروز کرد. این مقاله در پی پاسخگویی به این پرسش اصلی است که خواسته‌ها، اندیشه­ها و عملکرد ‌محوری تلاش­گران جنبش مشروطه ـ از جمله تأسیس و استقرار قانون و حاکمیت آن ـ چه تأثیرهایی بر چگونگی ادارۀ امور و نهاد دیوان­سالاری داشته است. روش کار بر پایة وارسی تأثیر و تأثر توأمانِ کنش و ساختار، در جریان تحول‌های سیاسی، اجتماعی و اداری و در چهارچوب نگرش علمیِ سیستمی قرار دارد.